Sympozjum pt. „Jak przekazać dziedzictwo pontyfikatu kolejnym pokoleniom? Fundacja Jana Pawła II wobec nowych wyzwań” było częścią kilkudniowych obchodów 40. rocznicy utworzenia naszej watykańskiej a zarazem polonijnej instytucji. Odbyło się ono na Papieskim Uniwersytecie „Urbaniana” 23 września 2022 r. Nie tylko wspomnienia czy przypomnienie historii, ale przede wszystkim refleksja nad ideową kondycją Fundacji stanowiła cel sympozjum. Do udziału w konferencji zostali zaproszeni członkowie Kół Przyjaciół Fundacji, przedstawiciele szesnastu fundacji watykańskich oraz dziennikarze. Zebranych przywitał ks. prałat Paweł Ptasznik, przewodniczący Rady Administracyjnej Fundacji. Zaznaczył, że być może sympozjum nie poda gotowych recept, co czynić, by owocnie przekazać dziedzictwo Jana Pawła II kolejnym pokoleniom, jednak wskaże kierunki działania, które do tego celu będą prowadzić.
Na początku głos zabrał Adam Kwiatkowski, ambasador Polski przy Stolicy Apostolskiej, który przeczytał okolicznościowy list od prezydenta Andrzeja Dudy. Głowa państwa polskiego podkreśliła rolę Fundacji w podtrzymywaniu tożsamości narodów europejskich podporządkowanych imperium sowieckiemu w latach 80. ubiegłego wieku, czyli w pierwszym dziesięcioleciu jej działalności. Dzieło to poniekąd jest kontynuowane po dziś dzień, choć w inny sposób, w prowadzonym programie stypendialnym dla studentów z krajów byłego Związku Radzieckiego. Prezydent zwrócił także uwagę na potrzebę „samoidentyfikacji”, o której Jan Paweł II pisał w książce „Pamięć i tożsamość. Rozmowy na przełomie tysiącleci”. Aktualnie problematyka ta jest kluczową dla współczesnego świata, obejmując kwestie nie tylko identyfikacji z konkretnym kręgiem kulturowym czy kodeksem moralnym, ale także kwestie antropologiczne, tożsamości kobiety i mężczyzny, czy też rozumienia rodziny i małżeństwa. Prezydent życzył środowisku Fundacji, by swoim działaniem przyczyniło się do realizacji tej wizji społecznej, którą Jan Paweł II określił „cywilizacją miłości”.
Arcybiskup Marek Jędraszewski w swoim wystąpieniu również nawiązał do książki „Pamięć i tożsamość”, która została opublikowana w ostatnich tygodniach życia Jana Pawła II. Zwrócił uwagę na poruszoną w publikacji kwestię dotyczącą macierzyńskiej pamięci Kościoła, której istotnym źródłem jest Maryja. Pamięć ta dotyczy Chrystusa, czyli historii zbawienia i objawionych prawd wiary. Dotyczy ona prawd zawartych i wyrażonych w Credo i Tradycji apostolskiej. Odnosi się również do człowieka, jego początków, powołania, wyniesienia i upadku. Pamięć ta kształtuje tożsamość Kościoła i decyduje o jego szczególnej misji w świecie. Mówca podkreślił, że te trzy rysy – chrystologiczny i antropologiczny oraz maryjny stanowią teologiczno-eklezjalny fundament dla studiów dotyczących myśli i dzieła Jana Pawła II, a zarazem na tym fundamencie winna budować swoją działalność Fundacja. Arcybiskup stwierdził, że głównym jej zadaniem jest, by „pamięć o świętym Patronie wpisywać w wielkie dzieje pamięci Kościoła”. Powinno to przebiegać przez wydobywanie chrystologicznego i antropologicznego znaczenia magisterium papieża Wojtyły w powiązaniu tych dwóch głównych wątków z kwestiami ideowymi współczesnego świata debatowanymi na rozlicznych areopagach, a także w powiązaniu z takimi zagadnieniami jak prawda, sumienie, wolność, sprawiedliwość czy ludzka miłość. Mówca podkreślił, że jest to „zadanie wielkie” i „niezwykle ważne”. W dalszej perspektywie, w oparciu o ten fundament teologiczno-eklezjalny należy poruszać wątki „osobiste, historyczne, polityczne, literackie i inne składające się na życie i dokonania” Jana Pawła II. Fundament ten nie jest bez znaczenia również dla działalności edukacyjnej Fundacji i programu stypendialnego dla młodzieży z Europy Wschodniej. Arcybiskup Jędraszewski przypomniał zamysł Jana Pawła II, by chrześcijańska kultura, w tym polska kultura w jej autentycznym kształcie, stały się spoiwem wiążącym społeczności i narody żyjące na Wschód od Polski. W tej perspektywie zadaniem Fundacji jest budowanie „pomostu” łączącego te narody. Można wnioskować z tej wypowiedzi, że budowanie pomostów dokonywać się będzie głównie poprzez kontynuowanie edukacji młodzieży, choć pewnie nie jest to jedyny sposób, by łączyć narody Europy Środkowo-Wschodniej. Studia nad pontyfikatem słowiańskiego papieża otwierają różne perspektywy budowania pomostów między narodami i zbliżania ludzi i kultur. Warto podkreślić, że wypowiedź abp. Jędraszewskiego ukazała prymat idei przed praktyką, który winien wyznaczać priorytety działania. Głos tym bardziej warty odnotowania, gdyż arcybiskup krakowski jest zwierzchnikiem Fundacji Jana Pawła II.
Federico Lombardi SJ podkreślił, że przez długie lata pracy w Radio Watykańskim, a następnie tworząc watykańską telewizję, wiele się nauczył od Jana Pawła II. Wspomniał jedno wydarzenie z 2003 r., kiedy prowadzono transmisję z Rzymu łącząc papieża z różnymi miejscami w świecie. Ojciec Święty był pod wrażeniem technologicznych możliwości, które stwarza telewizja w łączeniu ludzi. Mówca podkreślił, że Jan Paweł II doceniał możliwości duszpasterskie, które stwarzała telewizja, choć nieobce mu były także zagrożenia. Jednak jego profetyzm wyrażał się długofalową wizją, w której elementy dobra przeważały nad negatywnymi aspektami związanymi z rozwojem nowych technologii medialnych. Następnie prelegent przedstawił strukturę i działalności Fundacji Watykańskiej Josepha Ratzingera – Benedykta XVI, ustanowionej w 2010 r. Cele jej działania są głównie naukowe i kulturalne. Polegają na promowaniu badań teologicznych poprzez coroczne przyznawanie nagrody, organizowane konferencje czy przygotowywane publikacje a także przez przyznawanie stypendiów doktoranckich. Nie dotyczą one tylko badań nad spuścizną papieża Ratzingera, lecz mają na celu rozwój teologii i jej relacji z innymi dziedzinami nauki i ze współczesną kulturą. Lombardi podał przykład dwóch nagród, przyznawanych od kilku lat przez Fundację wraz z uniwersytetami w Madrycie (Nagroda „Ragione aperta”) i w Toruniu (Nagroda „Ratio et spes”). Z kolei prelegent skupił uwagę na możliwości współpracy między fundacjami Jana Pawła I, Jana Pawła II i Benedykta XVI, wskazując na płaszczyzny wspólnych inicjatyw. Mogą nimi być przede wszystkim ukazywanie kontynuacji i koherencji między papieżami w wypełnianiu przez nich urzędu Piotra w Kościele, jak również powracanie do nauczania Soboru Watykańskiego II jako dziedzictwa, z którego oni czerpali w swojej posłudze, co czyni także papież Franciszek. Wymienione obszary nie wyczerpują możliwości współdziałania i inicjatyw, które warto w przyszłości podjąć wspólnymi siłami.
Po zakończeniu części inauguracyjnej rozpoczęła się sesja, na którą złożyły się trzy wystąpienia. Ksiądz prałat Stefan Wylężek, rektor Misji Polskiej w Anglii i Walii, mówił na temat „Realizacji idei założycielskich Fundacji Jana Pawła II w okresie jego pontyfikatu”. Mówca podkreślił, że ustanowienie Fundacji było odzwierciedleniem dziejowej chwili związanej z wyborem Karola Wojtyły na papieża. „Prastare więzy łączące Rzym z Polską, jej historią i kulturą otrzymały nowy impuls i dostrzegliśmy, że będąc w Rzymie możemy być «u siebie»” – stwierdził prelegent. Dom Polski, Ośrodek Dokumentacji i Studium Pontyfikatu i Polski Instytut Kultury Chrześcijańskiej – to instytucje Fundacji, które od chwili jej ustanowienia (16 X 1981) wzmacniają obecność polskiego Kościoła w Rzymie. Mówca krótko scharakteryzował działalność tych instytucji, ale więcej uwagi poświęcił Polskiemu Instytutowi Kultury Chrześcijańskiej, który zakończył działalność w 2003 r. Przypomniał zorganizowane sympozja naukowe, w których brały udział znane autorytety ze środowiska kultury. Nawiązał do długotrwałej i owocnej współpracy z Katolickim Uniwersytetem Lubelskim, dzięki której rozwinięto rzymskie kursy w ramach Uniwersytetu Letniego Kultury Polskiej dla młodzieży polonijnej. Zwrócił uwagę na znaczenie wydawanej serii „Bullarium Poloniae”, jak również programu stypendialnego dla naukowców z Polski prowadzących badania i kwerendy w bibliotekach i archiwach Wiecznego Miasta. Prelegent wspomniał również stworzenie programu stypendialnego dla młodzieży z krajów Europy Wschodniej, studiujących w Lublinie i Krakowie, by wspierać tworzenie „kadry inteligencji” katolickiej zaangażowanej w życie swoich krajów. Kończąc swoje wystąpienie ks. Wylężek podkreślił, że środowisko przyjaciół Fundacja jest świadectwem tego, że dzielone dobro powraca do ofiarodawców, np. w postaci różnych inicjatyw, i przyciąga ludzi innych narodowości do wspólnie prowadzonych projektów.
Ksiądz prałat Sławomir Oder w swoim referacie podjął temat „Wobec wielkiego dziedzictw. Kanonizacja Jana Pawła II i recepcja jego nauczania”. Podkreślił, że dziedzictwo Jana Pawła II „rozpisane jest na wiele głosów”, składa się z różnych wątków, łączy osobę papieża, jego myśl i dzieło. Zgłębienie i opisanie tego dziedzictwa wymaga wielu lat i studiów. Tym niemniej można wskazać, że charakterystyczną cechą tego dziedzictwa jest chrystocentryzm i personalizm, stanowiące ramy dla refleksji teologicznej i filozoficznej zawartej w czternastu encyklikach, których problematykę mówca krótko zarysował, oraz w szeregu innych dokumentach. Mówca zwrócił uwagę, że magisterium o uniwersalnym znaczeniu Jan Paweł II łączył z indywidualnym podejściem do każdego spotkanego człowieka, w którym dostrzegał Boży obraz. Następnie ks. Oder odniósł się do procesu beatyfikacyjnego Jana Pawła II, którym kierował jako postulator. Podkreślił, że proces beatyfikacyjny był prowadzony według rady Benedykta XVI, „szybko, ale dobrze” i pozwolił na zobiektywizowanie doświadczenia pokolenia, które było świadkiem życia Jana Pawła II. Zaznaczył, że w trakcie trwania procesu wierni, z którymi miał kontakt postulator, odnosili się do papieża jako osoby bardzo bliskiej, jak do ojca, podziwiali jego duchowość, zaangażowanie w głoszenie Ewangelii, doceniając w nim ludzką szczerość i zdolność do empatii. Z beatyfikacją Jana Pawła II, 1 maja 2011 r., rozpoczął się kult jego relikwii, który cieszy się dotychczas dużym zainteresowaniem. Winien on łączyć się ze zgłębianiem nauczania papieża. Istotnym punktem czerpania z jego przykładu jest dostrzeżenie roli duchowości Ojca Świętego i jego troski o rozwój życia wewnętrznego i moralnego wiernych, bo to stanowi drogę uświęcenia każdego chrześcijanina. Jan Paweł II umiał odczytywać znaki czasu. W dobie laicyzacji dostrzegał potrzebę przypominania o transcendentnym wymiarze życia człowieka. Szczególnym tego przejawem jest sumienie jako kompas codziennych wyborów, a zarazem jako miejsce wsłuchiwania się w Boży głos. Ksiądz Oder wyraził przekonanie, że świętość osobista Jana Pawła II jest najcenniejszym z aspektów jego życia i niejako bramą, przez którą można z czasem dotrzeć do różnych wątków jego nauczania.
Trzecim prelegentem był ks. Andrzej Dobrzyński, dyrektor rzymskiego Ośrodka Dokumentacji i Studium Pontyfikatu Jana Pawła II, który podjął temat „Kierunki rozwoju Fundacji Jana Pawła II jako instytucji watykańskiej i rzymskiej”. „Rzymski charakter Fundacji Jana Pawła II wiąże się przede wszystkim z genius loci, którym jest Wieczne Miasto” – stwierdził mówca. Wyjaśnił, że specyfiką posługi następcy Piotra w Kościele jest „myślenie całością”, tzn. nie tracenie z pola widzenia całości doktryny katolickiej, dwóch tysiącleci dziejów chrześcijaństwa czy też powszechności Kościoła. By przybliżyć tę kwestię mówca nawiązał do przemówień Jana Pawła II wygłoszonych do środowiska Fundacji podczas jej inauguracji. Papież wskazał wówczas, że Fundacja winna być „czułym punktem” na skrzyżowaniu dziejowych dróg prowadzących i wychodzących z Rzymu, gdzie aspekty partykularne różnych kultur krzyżują się z aspektami uniwersalnymi chrześcijaństwa. Wieczne Miasto, zwłaszcza jego środowisko akademickie i Areopagi kultury, są dla Fundacji właściwym miejscem, by uwydatnić uniwersalny charakter pontyfikatu Jana Pawła II. W tym kontekście prelegent podjął temat działalności Ośrodka Pontyfikatu jako instytucji operacyjnej Fundacji w dziedzinie badań i rozpowszechniania dziedzictwa Jana Pawła II. Na podstawie wieloletniej pracy ukazał potrzebę podbudowy prawnej Ośrodka, by mógł lepiej współdziałać z instytucjami naukowymi i akademickimi. Następnie wskazał na konieczność powołania Rady Naukowej Ośrodka Pontyfikatu i poszerzenia grona naukowców zaangażowanych w konkretne projekty i przedsięwzięcia. Zwrócił także uwagę, że położenie Ośrodka na peryferiach Rzymu znacznie utrudnia docieranie do niego badaczy i studentów a zatem i korzystanie ze zgromadzonych zbiorów. Wskazał na potrzebę stworzenia jego „ekspozytury” w centrum miasta jako punktu odniesienia dla nauczania Jana Pawła II i historii jego pontyfikatu, a zarazem stanowiłaby ona placówkę polskiej myśli teologicznej w Wiecznym Mieście. Do podniesienia rangi i owocnej działalności Fundacji na polu kultury i nauki przyczyniłoby się również ustanowienie prestiżowej nagrody związanej z myślą i dziełem Jana Pawła II.
Dyskusja panelowa była kolejną częścią sympozjum. Została zatytułowana „Misja Fundacji Jana Pawła II i nowe wyzwania”. Wzięli w niej udział arcybiskup Mińska i Mohylewa, Józef Staniewski, prof. Michał Paluch OP z Uniwersytetu św. Tomasza z Akwinu „Angelicum” w Rzymie oraz Wojciech Halarewicz, ekonomista i członek zarządu „Mazda Europa” a zarazem członek Rady Administracyjnej Fundacji Jana Pawła II. Dyskusję poprowadził Michał Kłosowski dziennikarz i publicysta, związany m.in. z pismem „Wszystko Co Najważniejsze”. Pierwszą rundę otworzyło pytanie skierowane do abp. Staniewskiego o działalność Fundacji w krajach Europu Środkowo-Wschodniej, jak to było w przeszłości i jaki kształt winna przyjąć ta działalność w przyszłości. Arcybiskup przypomniał, że wybór Karola Wojtyły był promieniem nadziei również dla ludności żyjącej na terenie republiki białoruskiej wchodzącej w skład ZSRR. Po przemianach politycznych Jan Paweł II erygował diecezje i struktury kościelne na Białorusi, co jednak musiało łączyć się z przygotowaniem odpowiednich kadr ludzi. Studenci świeccy i także duchowni dzięki Fundacji zdobyli odpowiednie wykształcenie profesjonalne, formację duchową i pogłębili znajomość polskiej kultury.
„W jaki sposób kształcić i budować kulturę młodych pokoleń?” – z tym pytaniem prowadzący zwrócił się do ojca dominikanina, który zaznaczył, że „Angelicum” jest uniwersytetem, gdzie Karol Wojtyła odbył studia doktoranckie w latach 1946-1948. Studenci tej uczelni, reprezentujący w sumie około stu narodowości, powinni dowiadywać się o osobie i nauczaniu św. Jana Pawła II. Teolog podkreślił, że magisterium papieża Wojtyły upoważnia, by porównywać go ze św. Augustynem czy św. Tomaszem z Akwinu. Ale istotnym jest to, by wybierać zwłaszcza te wątki z obszernej spuścizny Jana Pawła II, które jawią się jako szczególnie aktualne. Bardzo ważny jest temat kultury, a nie mniej istotna jest problematyka tożsamości. Potrzebne jest odważne przeżywania tożsamości chrześcijańskiej, ale zarazem z „ciepłym miejscem” dla drugiego człowieka, czy też innej kultury. Z głębi przeżywania własnej tożsamości wynika odwaga i otwarcie dla spotkanie się z tymi, którzy kierują się innymi wartościami i zasadami.
„W jaki sposób Fundacja mogłaby wnieść swój wkład w środowisko ekonomii i ludzi biznesu? Jak przygotować młodych chrześcijan do pracy w tym sektorze życia w oparciu o myśl społeczną Jana Pawła II?” – tymi pytaniami Michał Kłosowski zaprosił do rozmowy Wojciecha Halarewicza. Papież zwracał uwagę na integralny rozwój z uwzględnieniem wymiaru antropologicznego i moralnego także w sektorze ekonomii – podkreślił panelista. Trzeba wobec tego postawić pytanie o to, dlaczego wprowadza się na rynek jakiś produkt, czyli o wartości ludzkie, niematerialne, które także winny się liczyć. Stąd potrzeba przygotowania elit ekonomistów, osób świadomych i odpowiedzialnych, zdolnych do podejmowania właściwych decyzji. Wymaga to długiego i przemyślanego procesu edukacyjnego i formacyjnego.
Druga runda pytań polegała na uszczegółowieniu roli Fundacji, by mogła podjąć nowe wyzwania stawiane przez współczesny świat. Abp Staniewski podkreślił, że proces wychowania i edukacji wymaga kontynuacji także w dorosłym życiu. Pragnieniem Kościoła na Białorusi jest np. to, by powstał uniwersytet katolicki. Do tego prowadzi droga poprzez uprzednie utworzenie wydziałów nauk kościelnych. Fundacja może wnieść wkład w przygotowanie kadry naukowej z absolwentów programu stypendialnego, powracających do swojego kraju i diecezji. Ojciec Paluch zaznaczył, że strategia przekazywania dziedzictwa Jana Pawła II powinna uwzględniać inną wrażliwość młodszego pokolenia. Ich dynamika odkrywania jego osoby i myśli jest różna od naszego pokolenia świadków pontyfikatu, ich doświadczenia są odmienne. Strategia winna obejmować działania fundamentalne, czyli studium myśli Jana Pawła II, program edukacyjny dla młodzieży ze Wschodu, a także formę przyciągnięcia i zainteresowania szerszego grona turystów przybywających do Rzymu, np. przez interaktywne muzeum, zlokalizowane w centrum Wiecznego Miasta, w którym krótko zostanie opowiedziana historia Karola Wojtyły/Jana Pawła II. Byłoby to wyzwaniem, które warto podjąć, by dokonać pewnego „przewrotu” w świadomości turystów, a zarazem szansą dla dzieła Fundacji, by zainteresować ludzi osobą i nauczaniem papieża. Ojciec dominikanin podkreślił, że trzeba uczyć ludzi, by „myśleli razem z Janem Pawłem II o współczesnym świecie”. Ta idea stanowi light motive działania Instytutu Kultury św. Jana Pawła II, powołanego do istnienia w 2020 r., w ramach Wydziały Filozoficznego Uniwersytetu „Angelicum”. Trzeba zatem szukać nowych form dotarcia do młodych i zainteresowania ich myślą papieża. Również należy położyć większy akcent na współpracę między instytucjami związanymi z Janem Pawłem II, by wspólnymi siłami szukać odpowiednich sposobów dotarcia z dziedzictwem papieża do kolejnych pokoleń. Natomiast Wojciech Halarewicz powrócił do kwestii moralnych w biznesie. Pytania o te kwestie powracają przy integralnym podejściu do rozwoju gospodarczego. Istotnym jest tutaj monitorowanie formacji akademickiej i kariery profesjonalnej absolwentów programu stypendialnego, by tworzyli „różnicę” w swoich środowiskach życia i pracy.
Na zakończenie sympozjum głos zabrał kard. Stanisław Dziwisz. Przypomniał, że utworzenie Fundacji było zamiarem Jana Pawła II, który chciał łączyć kulturę polską z kulturą chrześcijańską i europejską. Jego pontyfikat wyzwolił wolę towarzyszenia Janowi Pawłowi II, wspierania jego inicjatyw prowadzonych przez Fundację. Wspomniał, że wielu absolwentów programu stypendialnego z Ukrainy zapewne jest na pierwszej linii frontu zmagań o wolną ojczyznę. Należy ich objąć modlitwą. Kardynał podziękował również dobroczyńcom za wsparcie duchowe i materialne działalności Fundacji.
Podsumowując, warto zauważyć, że w kontekście „nowych wyzwań” zawartych już w tytule sympozjum, a przede wszystkim wyłaniających się ze współczesnego świata, najczęściej przywoływaną przez prelegentów publikacją Jana Pawła II była książka „Pamięć i tożsamość”. By właściwie stawić czoło nowym wyzwaniom, nie wystarczy tylko odczytywanie „znaków czasu”, lecz potrzebne jest rozumienie własnej roli, poznanie źródeł i korzeni, czyli tego czym i w jaki sposób można na te wyzwania odpowiedzieć. Fundacja winna wnieść swój wkład, by z „pamięci Kościoła”, czyli z jego nauczania, wydobywać chrystologiczne i antropologiczne wątki magisterium Jana Pawła II, ukazując ich aktualność. Jej zadaniem jest służyć kształtowaniu chrześcijańskiej tożsamości, zwłaszcza młodych ludzi z Europy Wschodniej. Misja Fundacji jest ściśle związana z jej historią i tożsamością, co nie oznacza zwykłej kontynuacji prowadzonej pracy, lecz także odwagę do zmierzenia się z nadchodzącymi wyzwaniami.
Ks. Andrzej Dobrzyński
Fotorelacja na ośrodkowym profilu Flickr: Sympozjum na Urbanianie