„Watykan, 8 lutego 1994” – tak zostało datowane rozważanie św. Jana Pawła II, które wyróżnia się pięknem i głębią treści. Spotkało się ono z dużym zainteresowaniem czytelników, ale nie w połowie lat 90. ubiegłego wieku, ani też po jego publikacji w języku polskim, post mortem papieża, 4 sierpnia 2006 roku. Tekst ten przyciągnął uwagę odbiorców – według mojej oceny – zasadniczo po beatyfikacji Jana Pawła w 2011 wraz z ukazywaniem się tłumaczeń tej medytacji kolejno na języki włoski, angielski, hiszpański i francuski. Jest to zasługą m.in. włoskiego księdza i blogera Mauro Leonardiego, który zamieścił tekst włoski rozważania w książce „Come Gesù. L’amicizia e il dono del celibato apostolico” opublikowanej w 2011 r. w Mediolanie. Autor zapoznał się z tym rozważaniem, kiedy jego książka była już gotowa do druku. Zdecydował się jednak, by umieścić rozważanie na końcu książki poprzedzając je kilkustronicowymomówieniem, ale zasygnalizował publikację tekstu papieskiego na stronie tytułowej. Celem tej decyzji było zapewne nadanie rozgłosu tej nieznanej, lecz bardzo ciekawej i ważnej medytacji polskiego papieża. Temu też służyło popularyzowanie tego rozważania na stronach Internetowych w różnych wersjach językowych.
Okoliczności powstania tego tekstu nie są tak istotne jak jego ponadczasowa treść, z którą każdy może się zapoznać. (Medytacja na temat „bezinteresownego daru”). Warto jednak dociekać genezy tego rozważania, które powstało trzydzieści lat temu, zachwycając i inspirując coraz większe grono czytelników. Chciałbym w związku z tym podzielić się kilkoma ustaleniami dotyczącymi powstania medytacji.
Na co wskazuje czas powstania „Medytacji”?
Organizacja Narodów Zjednoczonych ogłosiła rok 1994 „Rokiem Rodziny” i jako taki był on obchodzony w Kościele katolickim. W związku z tą okazją Jan Paweł II przygotował specjalny dokument „List do Rodzin”, zaczynający się w wersji łacińskiej od słów „Gratissimam sane”. List ten oficjalnie został ogłoszony w pierwszych dniach Wielkiego Postu, 22 lutego 1994 r.
Data powstania „Medytacji” (8 luty 1994 r.) to czas bezpośrednio poprzedzający opublikowanie „Listu do Rodzin”.
Warto nadmienić, że w tamtym czasie trwała krwawa wojna w Bośni i Hercegowinie, oblężone było Sarajewo. Papież czynił starania, by umożliwiono prowadzenie misji humanitarnej, by ratować ludność cywilną, zwłaszcza dzieci i kobiety. W niedzielę 6 lutego obchodzono w Kościele włoskim Dzień Obrony Życia pod hasłem „Rodzina świątynią życia”. W Środę Popielcową (16 lutego) Jan Paweł II zapowiedział ogłoszenie „Listu do Rodzin” polecając wiernym jego lekturę na okres Wielkiego Postu. W niedzielę 20 lutego przypomniał jeszcze raz, że za dwa dni zostanie opublikowany „List do Rodzin”. Przy tej okazji papież odniósł się do rezolucji Parlamentu Europejskiego ogłoszonej kilka dni wcześniej wzywającej rządy krajów Unii do prawnej legalizacji związków homoseksualnych.
„Parlament Europejski domaga się prawnego uznania nieładu moralnego. […] Bez podstawowej świadomości norm moralnych życiu ludzkiemu i godności człowieka grozi rozkład i zniszczenie. […] Nie może stanowić prawdziwej rodziny związek dwóch mężczyzn lub dwóch kobiet, a tym bardziej nie można przyznawać takim związkom prawa do adopcji osieroconych dzieci. […] Ufam, że parlamenty krajów europejskich zdobędą się na dystans w stosunku do tej propozycji i w obchodzonym obecnie Roku Rodziny będą chronić rodziny, z których składają się nasze społeczeństwa i narody o pradawnych tradycjach, przed tym fundamentalnym zagrożeniem” – powiedział Jan Paweł II w pierwszą Niedzielę Wielkiego Postu.
Z pewnością zagrożenia wobec rodziny, małżeństwa, godności życia ludzkiego, związane z dramatem konfliktów zbrojnych czy też z lansowanymi zmianami w dziedzinie współczesnej kultury, obyczajowości i stanowionego prawa były mocno w świadomości Ojca Świętego przygotowującego publikację „Listu do Rodzin”. Odzwierciedla się to poniekąd w wizji konfrontacji cywilizacji miłości z cywilizacją egoizmu, którą znajdziemy na kartach tego dokumentu (n. 13).
List do Rodzin
Dokument został oficjalnie zaprezentowany 22 lutego 1994 r. Dzieli się on na dwie części: Pierwsza – „Cywilizacja miłości” – przedstawia antropologiczną i teologiczną wizję małżeństwa i rodziny; druga – „Jest z wami Oblubieniec” – ukazuje środki nadprzyrodzone, dzięki którym można rozwijać życie małżeńskie i rodzinne.
W pierwszej części znajduje się dość obszerny rozdział zatytułowany „Bezinteresowny dar z siebie samego” (wersja łacińska: „Sincera sui donatio”, n. 11). W początkowym i końcowym fragmencie rozdziału jest mowa o bezinteresownym darze w kontekście relacji miłości mężczyzny i kobiety i w kontekście małżeństwa, większość tego rozdziału jest jednak poświęcona rozumieniu dziecka jako daru.
„Taka jest ewangeliczna prawda o darze z siebie, bez którego człowiek nie może ‘urzeczywistniać’ siebie samego. […] Iluż mężczyzn i ile kobiet chłonie tę prawdę, wiedząc i wyczuwając, że tu właśnie spotykają się z ‘Prawdą i Życiem’ (por. J 14,6)! Że bez tej prawdy nie ma też prawdziwego ludzkiego sensu życia małżeństwa i rodziny. […] Świadomość daru, bezinteresownego daru z siebie, przez który człowiek ‘urzeczywistnia siebie samego’, musi być stale odnawiana i stale zabezpieczana, nawet za cenę wszystkich sprzeciwów, których Kościołowi nie szczędzą rzecznicy tak zwanej cywilizacji postępowej” – napisał Jan Paweł II we wspomnianym rozdziale „Listu do Rodzin”.
Biorąc pod uwagę strukturę i przesłanie tego dokumentu jest dość prawdopodobne, że „Medytacja na temat bezinteresownego daru” powstała w kontekście pracy nad „Listem do Rodzin”. Trudno powiedzieć, czy stanowiła uprzednio fragment, który na końcowym etapie został wyodrębniony z całości Listu. Być może później, po zakończeniu pracy nad „Listem do Rodzin”, Jan Paweł II dopracowywał wątek „teologii daru” w nieco innej perspektywie, tj. komplementarnej komunii mężczyzny i kobiety, ich miłości oraz tego, co papież nazwał „geniuszem kobiety”. Medytacja zawiera również osobiste świadectwo papieża. W każdym razie zredagowany tekst odłożono na bok, być może czekając na inną stosowną okazję do jego publikacji.
Tropy
Profesor Stanisław Grygiel w wykładzie wygłoszonym z okazji otrzymania doktoratu honoris causa UKSW w Warszawie 30 czerwca 2021 r. nawiązał do tekstu „Medytacji”. (Tekst wykładu). Na końcu wypowiedzi dodał: „Jan Paweł II napisał na kopercie, w którą włożył własnoręcznie dopisane dwa ostatnie akapity ‘Medytacji o bezinteresownym darze’: ‘Po rekolekcjach’”. Trzeba zaznaczyć, że profesor nie mówił na temat genezy tekstu. Jednak zdanie to świadczy o tym, że prof. Grygiel współpracował z papieżem w redagowaniu tej „Medytacji” oraz to, że istniała część napisana na maszynie, wydrukowana, oraz że Ojciec Święty dopisał do niej kolejną część. Podejrzewam, że owe „dwa akapity” wcale nie muszą oznaczać akapitów w aktualnie znanej formie publikacji i że może to oznaczać część piątą „Medytacji” zatytułowaną „Totus Tuus”, będącą osobistym świadectwem Jana Pawła II i jego przeżywania daru drugiej osoby. W ten sposób teologia bezinteresownego daru zyskała jeszcze bardziej uniwersalne znaczenie, włączając w wizję relacji ludzkich, kobiet i mężczyzn, osoby żyjące w celibacie. Można z tego zdania wyciągnąć również wniosek, że wówczas, czyli 8 lutego 1994 r. pracowano nad tekstem „Medytacji” jako oddzielnym dokumentem czy wypowiedzią papieską. Dopisek „Po rekolekcjach” oznaczał pewnie to, że papież chciał wrócić do pracy nad tym tekstem po zakończonych rekolekcjach wielkopostnych dla Kurii Rzymskiej, które rozpoczęły się 20 lutego 1994 r. i trwały tydzień, a poprowadził je wówczas kard. Giovanni Saldarini (zm. 2011 r.).
Z tego, co udało mi się ustalić, jeden ze współpracowników Jana Pawła II odnalazł ten tekst po jego śmierci w postaci maszynopisu podpisanego przez papieża w szufladzie biura Sekcji Polskiej Sekretariatu Stanu. Jego publikacja miała miejsce szesnaście miesięcy po odejściu Ojca Świętego do wieczności. To, że opublikowano go w oficjalnym organie Stolicy Apostolskiej, „Acta Apostolicae Sedis. Cemmentarium Officiale”, posiada istotne znaczenie. Należy podkreślić, że publikowane są w nim najważniejsze dokumenty i przemówienia doktrynalne oraz akty prawne. W numerze ósmym tego organu z 2006 r. zebrano niepublikowane jeszcze dekrety sporządzone w języku łacińskim z kilku procesów beatyfikacyjnych, które zakończyły się w czasie trwania pontyfikatu Jana Pawła II i zostały podpisane w imieniu papieża przez sekretarza stanu. Na końcu numeru zamieszczono w języku polskim „Medytację na temat ‘bezinteresownego daru’”. Domyślam się, że zdawano sobie sprawę, że tekst ten nie tylko jest podpisany przez papieża i datowany w okresie pontyfikatu, lecz że stanowi istotny wątek antropologii chrześcijańskiej i teologii miłości, stąd zdecydowano, by opublikować go w oficjalnym organie. Jego droga z Watykanu „pod strzechy”, to działanie Ducha Świętego oraz mass mediów, w tym Internetu, które przysłużyły się do jego rozpowszechnienia.
Ks. Andrzej Dobrzyński