Polska od przeszło dwóch wieków jest krajem emigracyjnym. Polacy opuszczają ojczyznę z motywów ekonomicznych, jak i polityczno-ideowych. Migranci wnoszą ze sobą do nowych krajów właściwy sobie sposób myślenia, własną mowę, kulturę, religię. Ten wyniesiony bagaż jest swoistą duchową spuścizną tym, co ich w nowym środowisku „odznacza i wyróżnia”, pozwala „wyrażać siebie”, „siebie potwierdzać” i tworzy „pomiędzy ludźmi właściwą dla nich więź”[1]. Kultura stanowi też rodzaj spoiwa, które pomimo politycznych granic i fizycznego oddalenia nadał łączy ich z narodem.
Dla Polaków to duchowe spoiwo, miało ogromne znaczenia zwłaszcza w czasach, gdy Polski nie było na mapach świata, również wtedy, gdy w ojczyźnie tłumiony był głos prawdy. To dzięki niej naród przetrzymał „najstraszliwsze doświadczenie dziejów” i „pozostał duchowo niepodległy”[2], zachowując własną tożsamość i suwerenność. Często troskę o rozproszone w wyniku niewoli i walk dziedzictwo narodowe podejmowały polskie organizacje emigracyjne, gromadząc na wychodźstwie dorobek kultury oraz dokumentując losy naszego narodu. Dzięki tak zachowanemu skarbcowi narodowej pamięci naród mógł trwać i pielęgnować w sobie idee niepodległości. W czasach kiedy w kraju nie było to możliwe instytucje te przejmowały również funkcję narodowych ośrodków kultury.
Wspólna inicjatywa
W połowie lat 70-tych minionego wieku wśród członków polskich placówek kulturalnych Europy Zachodniej zrodziła się idea stworzenia formy stałej współpracy. Jej głównym celem miało być rozszerzenie zasięgu oddziaływania instytucji, ograniczonego poprzez brak pomocy ze strony Polski rządzonej wówczas przez reżim komunistyczny. Chodziło również o wymianę doświadczeń, wzajemną pomoc w zbieraniu poloników, prezentowanie swoich zbiorów i dorobku oraz współpracę i kontakty z prywatnymi kolekcjonerami. Inicjatywę podjęło 8 instytucji z 3 krajów i we wrześniu 1979 r. w Rapperswilu doszło do pierwszego założycielskiego zebrania Stałej Konferencji Muzeów Archiwów i Bibliotek Polskich na Zachodzie.
Głównym przedsięwzięciem Konferencji MAB-u stały się coroczne, kilkudniowe sesje plenarne. Odbywają się one w siedzibach organizacji członkowskich i współpracujących z nimi instytucjach w Kraju. Od lat utrwalił się stały program spotkań obejmujący część organizacyjną, na której dyskutowane są problemy instytucji członkowskich, i część naukową, w czasie której wygłaszane są referaty na wyznaczony temat sesji.
Doceniona spuścizna
Po transformacji ustrojowej w kraju zmienił się też stosunek władz państwowych do działań i zasobów instytucji członkowskich. Zaczęto dziedzictwo kulturowe Polaków zarówno to rozproszone w świecie, jak i to zgromadzone w ojczyźnie rozumieć jako „organiczną całość” i wspólne dobro. Dostrzeżono potrzebę wymiany informacji o posiadanych zbiorach pomiędzy emigracją a krajem, zaoferowano fachową pomoc w archiwizacji i konserwacji zasobów, podjęto plany nowych i skutecznych form dotarcia do szerszej grupy odbiorców zarówno w Polsce jak i zagranicą. Dlatego stałymi już gośćmi spotkań są przedstawiciele władz państwowych, IPN-u, Biblioteki Narodowej, PAN-u oraz Naczelnych Archiwów Państwowych.
W trosce o polską kulturę
Dziś instytucja zrzesza 23 organizacje członkowskie mające swe siedziby w 7 krajach: Argentynie, Francji, na Węgrzech, Kanadzie, USA, Włoszech i Szwajcarii. Pomimo zróżnicowanej historii i profilu zbiorów, ośrodki wchodzące w skład Stałej Konferencji gromadzą prace z zakresu historii, literatury i sztuki, kompletują wydawnictwa emigracyjne, wydają opracowania bibliograficzne, prowadzą wymianę wydawnictw z bibliotekami naukowymi i uniwersyteckimi w Polsce, gromadzą źródła naukowe i prowadzą badania historyczne związane z najnowszymi dziejami Polski, kolekcjonują pamiątki (odznaczenia, portrety, medale, sztandary) przekazywane przez osoby prywatne, opiekują się pomnikami i wydają własne publikacje.
To szerokie spektrum aktywności w różnym stopniu podejmuje też rzymski Ośrodek Dokumentacji i Studium Pontyfikatu JPII. Do Konferencji MAB został przyjęty w 1984 r. do jako 12 instytucja członkowska a jego wieloletnia działalność, gromadzone zbiory archiwalne, muzealne i biblioteczne wskazują na wpływ polskiej kultury i historii na pontyfikat Jana Pawła II, który będąc człowiekiem Kościoła był także wielkim humanistą, a zarazem patriotą. Od chwili przyjęcia Ośrodek czynnie włącza się w przedsięwzięcia Konferencji – był sześciokrotnym organizatorem sesji plenarnych a jego przedstawiciele wielokrotnie zabierali głos jako prelegenci podczas naukowych części sesji, prezentując zasoby i referując osiągnięcia. Warto też przypomnieć, że w programie trzech pierwszych rzymskich sesji dzięki staraniom, kierującego w tym czasie Ośrodkiem ks. Michała Jagosza, uczestnicy obrad spotykali się z Janem Pawłem II na prywatnych audiencjach. Podczas jednego z takich spotkań Papież odnosząc się do zbiorów gromadzonych przez instytucje powiedział: „że w tych dokumentach żyje naród w swoich pokoleniach, w swoich doświadczeniach różnorodnych, bardzo często bolesnych, ale ostatecznie zwycięskich”.
Paryskie spotkanie
Tegoroczna, XL sesja MABP-u, poświęcona będzie jednemu z takich, trudnych narodowych doświadczeń – polskiej drodze do odzyskania niepodległości. Prezentowane w części naukowej referaty i odczyty dotyczyć będą dokumentów, pamiątek, publikacji instytucji członkowskich, świadczących o działaniach Polaków na rzecz wyzwolenia spod władzy zaborców. Spotkanie, które potrwa od 28 sierpnia do 1 września br. odbędzie się w Bibliotece Polskiej w Paryżu, jednej z najstarszych instytucji polskich poza granicami kraju, założonej w 1838 r. To miejsce symboliczne, wspaniale wpisuje się w temat tegorocznego spotkania. Jego twórcy, emigranci po powstaniu listopadowym 1830 r., stworzyli tu prawdziwą oazę polskiej kultury. Zgromadzili cenne dzieła literackie, dzieła sztuki i dokumenty oraz pamiątki po wybitnych polskich twórcach. Paryska Biblioteka była też jedną z tych organizacji polonijnych, które stały u początku inicjatywy stworzenia wspólnego forum spotkań i wymiany doświadczeń.
W programie zbliżającej się sesji przewidziano zwiedzanie zbiorów Biblioteki jak również obejrzenie wystawy kolekcji dziewiętnastowiecznych książek Towarzystwa Historyczno-Literackiego a także wizytę w zamku w Montrésor. Plan przewiduje również spotkanie z zaproszonymi gośćmi spoza instytucji członkowskich: ambasadorem RP we Francji, oraz delegatami władz państwowych z Polski oraz przedstawicielami instytucji kulturalnych w kraju. Będzie też wiele okazji do rozmów w małych grupach i wymiany doświadczeń.
Wspólna płaszczyzna dialogu
Zmarły niedawno ks. Hieronim Fokciński, rektor jednej z instytucji członkowskich, podczas warszawskiej sesji MAB-u w 2010 r. przypomniał, że „wszystkie instytucje powstały z myślą o ojczyźnie i prawie wszystkie były tworzone przez tych, którzy w różnych okresach walczyli zbrojnie o wolność i niepodległość”. Dziś polonijne placówki, są nie tylko kustoszami polskiego dziedzictwa, ale też świadectwem roli kultury w życiu narodu, która jest źródłem jego duchowej wolności. Przechowywana spuścizna to też znak głębokiego zakorzenienia kultury polskiej w kulturze europejskiej, symbol naszej otwartości na świat. Odwoływanie się do tego skarbca w kontekście współczesnych ideowych debat jest dla nas, zarówno przywilejem, jak i ciągłym wyzwaniem. Ufamy, że tegoroczne forum przyczyni się do wypracowania nowych i pożytecznych form podejmowania tego dialogu.
J.K.
[1] W imię przyszłości kultury. Przemówienie Ojca Świętego Jana Pawła II w UNESCO, w: „L’Osservatore Romano” (6 ) 1980, s. 1, 4-6.
[2] Tamże.