Na Papieskim Uniwersytecie św. Tomasza z Akwinu w Rzymie, 23 lutego br., odbyło się sympozjum „«Fides et Ratio» (1998-2018)” zorganizowane z okazji dwudziestej rocznicy opublikowania encykliki Jana Pawła II. W dziewięciu wystąpieniach naukowcy, filozofowie i teolodzy, poruszyli ważne kwestie dotyczące relacji pomiędzy wiarą a rozumem, ukazując przy tym profetyczne aspekty dokumentu i jego niesłabnącą aktualność.
Kardynał G. Müller w referacie „Chrystus-Logos w «Fides et Ratio»” podkreślił centralne znaczenie wcielenia Boskiego Słowa. Teologia jest intelectus fidei, zgłębia tajemnicę Boga, a w jej świetle prawdę o człowieku i świecie. Zwrócił uwagę na prymat teologii spekulatywnej, czyli dogmatycznej, przed teologią pastoralną. Jak z prawdy o osobie Chrystusa, Jego Bosko-ludzkiej naturze, wynika dzieło odkupienia, tak Jego Ewangelia ukazuje nam, jak mamy żyć. Odwrócenie tego logicznego porządku w teologii, czyli posatwienie na prymat praxis nad ortodoksją, oznacza poniekąd powtórzenie błędu marksizmu. Polegał on wtedy na stwierdzeniu, że „byt określa świadomość”. Prymat podejścia pastoralnego byłby ze szkodą dla poznania i rozumienia prawdy objawionej.
Biskup Lozanny-Genewy-Fryburga, Ch. Morerod OP, w wykładzie „Magisterium i filozofia” wskazał na konieczność równowagi pomiędzy wiarą i rozumem, jak również między nauczaniem Kościoła i filozofią. Jej brak grozi niebezpieczeństwem fideizmu i przesadnego racjonalizmu, które Kościół odrzucił. Prawdy o charakterze filozoficznym zawarte są już w Biblii, a sama filozofia pomaga zrozumieć świat i podjąć z nim dialog. Magisterium niejednokrotnie podkreślało znaczenie filozofii dla teologii i życia Kościoła. Jan Paweł II przypomniał w encyklice, że filozofia zachowuje słuszną autonomię wobec teologii i posługuje się własnymi metodami.
Dziekan Wydziału Filozoficznego „Angelicum”, S.-Th. Bonino OP, w referacie „«Fides et Ratio» oraz św. Tomasz z Akwinu” przedstawił analizę obecności myśli Akwinaty w papieskiej encyklice. Jest ona dostrzegalna zwłaszcza w tych partiach dokumentu, które dotyczą relacji między wiarą a rozumem, rozwijania filozofii chrześcijańskiej, relacji między teologią a filozofią czy też roli tomizmu w nauczaniu katolickim. Profesor podkreślił, że pogodzenie wiary i rozumu nie jest utopią i św. Tomasz uczy, jak to czynić, nie umniejszając roli jednego i drugiego. Rozum wsparty wiarą jest „bardziej sobą”, dochodząc ostatecznie do poznania mysterium Trinitatis. Filozofia dzięki niej pokonuje sceptycyzm, zabezpiecza obiektywny i uniwersalny charakter prawdy. Wiara dzięki rozumowi staje się mądrością, czerpiąc z Objawienia, Tradycji, ale także systemów filozoficznych. Św. Tomasz jest „apostołem prawdy” i drogowskazem, jak rozwijać mądrość chrześcijańską.
Temat „podstawowej wiedzy filozoficznej” (por. FR 3 – „implicit philosophy”) zawartej w „Fides et Ratio” podjął w swoim wystąpieniu B. Blankenhorn OP, wskazując na jej źródła i hermeneutyczne zastrzeżenia w odniesieniu do jej teologicznych zastosowań. Prawdy objawione w Biblii zostały wyrażone w języku dogmatów, wykorzystującym pojęcia filozoficzne, metafizyczne, myślenie ukształtowane w konkretnych kulturach i epokach historycznych. Mówca nawiązał do dwóch teologów dominikańskich R. Garrigou-Lagrange i A. Gardeil reprezentujących różne podejście do myśli św. Tomasza. Treści ponadczasowe są zawarte w dogmatach. Ich znamię historyczne nie oznacza relatywizacji prawd wiary. Potrzebne są różne narzędzia hermeneutyczne, m.in. analogia czy poznanie metafizyczne, ale także sięgnięcie do przykładów życia świętych, zwłaszcza męczenników jako świadków szczególnego „poznania” prawd wiary.
Profesor I. Camp w swoim referacie starała się odpowiedzieć na pytanie o cechy systemu filozoficznego, który jest otwarty i spójny z wiarą chrześcijańską. Jan Paweł II podkreślił jedność prawdy, z której wynika komplementarność filozofii i teologii. Z jedności prawdy wynika jedność życia. Camp zwróciła uwagę, że wiara i teologia potrzebują zwłaszcza metafizyki, by nie redukować prawdy religijnej do subiektywnych przeżyć. Natomiast J. D’Amecourt OP zajął się Tomaszowym pojęciem mądrości w „Fides et Ratio”. Rozum szuka jedności i prawdy. Wyraża je poprzez mądrość, która porządkuje poznanie i osądza rzeczywistość (mądrość filozoficzna). Na tej drodze towarzyszy człowiekowi Duch Święty, który go oświeca, dając zadatek poznania Bożego (mądrość teologiczna). Mądrość, o której należy mówić w obecnym czasie, to poznanie Boga jako przyjaciela człowieka.
Profesor W. Senner OP, w wygłoszonym referacie, podjął refleksję na temat krytyki encykliki Jana Pawła II, jaką francuski mediewista Alain de Libera zawarł w swej książce „Raison et foi. Archéologie d’une crise d’Albert le Grand à Jean Paul II” (2003). Autor tej publikacji zarzucił papieżowi zbytnie uleganie wpływom myśli E. Gilsona, a tym samym jednostronne przedstawienie historii relacji między wiarą i rozumem. Mówca przywołał postać Alberta Wielkiego, średniowiecznego myśliciela, według którego filozofia i teologia stanowią dwie różne drogi poznania Boga. Senner podkreślił, że chociaż Albert Wielki był krytykowany za przecenianie rozumu, można zauważyć rozwój jego sposobu postrzegania relacji pomiędzy filozofią i teologią. Wydaje się – podkreślił dominikanin – że Alain de Libera w wysuniętej przez siebie krytyce nie dostrzegł tej ewolucji, dlatego nie jest ona w pełni uzasadniona. Jan Paweł II przyjął bardziej syntetyczne podejście do przedstawienia relacji między wiarą i rozumem, w którym średniowiecze stanowiło istotny, lecz nie jedyny etap jej rozwoju.
Teolog papieski, W. Giertych OP, mówił na temat wiary i rozumu praktycznego. Wyszedł od nawiązania do tzw. teologii ludu, do teologów argentyńskich (L. Gera, R. Tello i J. C. Scannone), których wpływ dostrzega u obecnego Ojca Świętego. Chodziło im o pokonywanie podziałów w Kościele, które zasadniczo są podziałem na oświecone elity i niewykształcone masy biednych. Podział na intelektualne elity i katechizowane, w większym lub mniejszy stopniu rzesze grozi dziś nową odsłoną herezji gnostycyzmu czy pelagianizmu lub redukowaniem prawdy wiary do moralnych nakazów. Dla św. Tomasza Bóg jest przedmiotem i motywem wiary (łaska). Wiara jest nie tylko efektem myśli, ale też cnotą wlaną. Bez tego teologalnego aspektu, wiara może być przeintelektualizowana czy zredukowana do „caritas” i nie przyniesie oczekiwanych owoców zarówno w życiu indywidualnym, jak i społecznym.
Ostatnim mówcą sympozjum był M. Paluch OP, rektor „Angelicum”, który podjął temat „«Fides et Ratio» oraz misja katolickich uniwersytetów”. Stwierdził, że katolickie środowiska akademickie odczuwają potrójne napięcie, które wywiera negatywny wpływ na ich działalność. Są to napięcia między prawdą, a pragmatyzmem czy utylitaryzmem naukowym; tym, co absolutne, a tym, co relatywne; pomiędzy indywidualizmem, a wspólnotowością. Urastają one do rozmiaru przeciwieństw, co dialog zamienia w równolegle prowadzone monologi. Bardzo istotne znaczenie ma chrześcijańska antropologia jako punkt wyjścia dla pokonywania w nauce opozycji między prawdą, a redukowaniem nauki do poziomu „szkoły” użyteczności ekonomicznej. W przypadku drugiego napięcia ważną rolę odgrywa filozofia jako platforma dialogu chrześcijańskiej wiary i współczesnych nurtów myślenia. Jeśli chodzi o trzecie napięcie, o. Paluch wskazał, że katolickie środowiska akademickie winny tworzyć „szkoły myślenia”, co byłoby powrotem do sprawdzonych w historii wzorców. Podkreślił również, że trzeba wychodzić z pewnych kompleksów wobec świeckich środowisk naukowych, nie tylko przez postawę otwartości, podnoszenia poziomu badań, pewnej odwagi zmierzenia się z wyzwaniami czasu, lecz także ze świadomością istotnych wartości i prawd, które posiadamy do przekazania innym. Rektor „Angelicum” wyznał także, że lektura encykliki Jana Pawła II po dwudziestu latach od jej opublikowania, była dla niego odkrywaniem jej profetycznego znaczenia i aktualności dla dalszego rozwijania działalności naukowej i akademickiej.
Słuchając wykładów prelegentów można było się przekonać, że papieski dokument zawiera w sobie wiele inspirujących tematów, nie tylko związanych z myślą św. Tomasza. Mówcy najczęściej nawiązywali jednak do Akwinaty, o którym św. Jan Paweł II napisał w „Fides et Ratio”, że „ukochał prawdę bezinteresowną miłością”. Warto wspomnieć, że tego umiłowania prawdy uczył się student Karol Wojtyła m.in. w murach tej rzymskiej uczelni, przygotowując doktorat.
Ks. Andrzej Dobrzyński