Prezentujemy pierwszy artykuł, który wprowadza w tematykę tkactwa artystycznego. W ślad za tym wprowadzeniem zostaną opublikowane kolejne artykuły autorstwa pani Magdaleny Kotulskiej, doktorantki Uniwersytetu Papieskiego Jana Pawła II w Krakowie, na temat wybranych eksponatów z dziedziny tkactwa artystycznego, należących do zbiorów Ośrodka Dokumentacji i Studium Pontyfikatu Jana Pawła II w Rzymie.
Tkactwo – zapomniane rzemiosło, które z powodzeniem odzyskuje należyte miejsce w świecie sztuki. Uznawane za jedno z najstarszych zajęć rękodzielniczych na świecie z pomyślnością koncentruje rzesze wybitnych artystów, grono znawców oraz koneserów. Najogólniej ujmując tkactwo to sposób pozyskiwania tkaniny, polegający na przeplataniu dwóch różnych włókien lub nici. Wątek (nici poziome, ułożone poprzecznie) i osnowa (nici pionowe, ułożone prostopadle do wątku) poprzez odpowiedni splot tworzą element tkaniny. Najczęściej nićmi przędzy jest wełna, bawełna lub len. Do tworzenia tkanin wykorzystuje się krosno: ręczne lub mechaniczne.
Wygląd i właściwości tkaniny zależą od surowca, z którego została wykonana przędza, ale także od zastosowanego rodzaju splotu. Raport to wzór lub splot, który powtarza się na całej długości tkaniny. Można wyróżnić kilka rodzajów splotów tkanin: sploty zasadnicze (płócienny, skośny, atłasowy) i sploty pochodne (pochodne od splotów zasadniczych i kombinowane), a także autorskie, niepowtarzalne sploty. Rodzaj zastosowanego splotu ma wpływ na wytrzymałość tkaniny, wygląd, czy sposób jej układania się. W tkactwie surowcem mogą być wszelkie tkaniny, które są elastyczne i wiotkie. W tkactwie artystycznym najczęściej wykorzystuje się tkaniny wełniane, ze względu na ich dużą wytrzymałość, występuje ona w ok. 40% obiektów.
Na zdjęciu autorka artykułu – Magdalena Kotulska na tle przechowywanych w Ośrodku Dokumentacji pamiątkowych tkanin.
Nurt tkactwa dekoracyjnego kształtował się w oparciu o liczne środowiska artystyczne, wywodzące się z różnych obszarów kulturowych. Wytwórstwo polskiej tkaniny artystycznej jest nierozerwalnie związane zarówno z kręgiem sztuki Bliskiego Wschodu, którą reprezentuje kobiernictwo perskie i tureckie, jak i Zachodu skąd dotarł np. gobelin. Różnorodne wpływy artystyczne wiązały się z wieloetapowym przeobrażaniem się poszczególnych typów tkanin, począwszy od techniki wykonania po tematykę prac. Jedynie nurt tkactwa ludowego, który zachował pewne normy kompozycyjne czy kolorystyczne, tworząc typy tkanin wykonywane konkretną techniką, wydaje się być najbardziej ustabilizowanym.
Zabytkowa tkanina artystyczna jest ściśle powiązana z okresem staropolskim. Słynne polskie pasy kontuszowe, czy barwne kilimy dekorujące wnętrza szlacheckich dworów, tworzą pokaźną kolekcję tkanin artystycznych, która w dalszym ciągu inspiruje współczesnych twórców. Szybkie tempo wzrostu produkcji włókienniczej i tekstylnej na ziemiach polskich około połowy XIX w. wpłynęło na powszechność przemysłowych tkanin wzorzystych, co w konsekwencji doprowadziło do ich łatwiejszej dostępności. Na jakiś czas produkcja ręczna przestała cieszyć się tak dużym powodzeniem jak w minionych wiekach. Odrodzenie sztuk rzemieślniczych przyniosły hasła modernizmu, nadając tkaninie artystycznej nowe oblicze, zwiększając rangę twórczą np. kilimu, niemalże do symbolu rodzimości we wnętrzach mieszkalnych. Towarzystwo Polska Sztuka Stosowana założone w 1901 r., czy zakopiańskie Stowarzyszenie „Kilim” działające od 1910 r. obrały za swój cel odnowę polskiego rzemiosła, skupiając wybitnych twórców i entuzjastów sztuki. Po zakończeniu II wojny światowej podjęto próby przywrócenia utraconych dóbr. Przemysł włókienniczy starał się sprostać tym wymaganiom, jednak nadrzędnym celem stała się wytwórczość tekstyliów odzieżowych, z czasem zaczęto na nowo rozwijać nurt tkaniny artystycznej. Powrócono do rękodzielniczych wytworów tkackich, w szczególności do tkanin podwójnych, żakardowych i kilimów.
Odrębny dział stanowią tkaniny z których wykonywane są szaty kościelne. Paramenta liturgiczne wytwarzano z ozdobnych i wyjątkowo ciężkich tkanin. Tkaniny, jakie najczęściej wykorzystywano do tworzenia szat liturgicznych, należały do najcenniejszych. Ustawodawstwo kościelne reguluje wszelkie działania dotyczące wytwarzania szat liturgicznych. Ważne jest, aby używać odpowiednich kolorów, prawidłowo barwić tkaniny oraz wykorzystywać odpowiednie ich rodzaje. Nade wszystko szaty liturgiczne powinny być długotrwałe.
Jedynym materiałem, z którego powinno wykonywać się np. ornaty jest jedwab. Do tkanin jedwabnych zaliczyć należy: jedwab, morę, atłas, brokat jedwabny, adamaszek, brokatele, lampas, aksamit, plusz, złotogłów, srebrnogłów, brokaty złote i srebrne oraz altembas. Tkaniny jedwabne gładkie były malowane różnymi sposobami, zarówno ręcznie jak i przy pomocy stempli. Oprócz cennej tkaniny, szaty liturgiczne były ozdabiane kamieniami szlachetnymi. Najczęściej dekorowano nimi: ornaty, pluwiały, dalmatyki, stuły, sukienki na puszkę, rękawiczki pontyfikalne oraz infułę biskupią. Wybrane kamienie powinny tworzyć spójną całość z rysunkiem haftu, który stanowi najcenniejszą ozdobę szaty. Ze względów finansowych niektóre parafie, już w wiekach średnich, zastępowały kamienie szlachetne ich imitacjami. Styl szat liturgicznych na przestrzeni dziejów ewoluował. Zmianie podlegały rodzaje tkanin, styl ornamentów, techniki zdobienia. Istotny wpływ na rozwój szat kościelnych miała stylistyka epoki, zachodnia moda, upodobania polskie, czy lokalne tradycje.
Poza walorami artystycznymi szaty liturgiczne posiadają wyraźny przekaz symboliczny, który dodatkowo pogłębia wartość tkaniny o aspekt duchowy. Teksty biblijne są nieodłącznym elementem właściwej interpretacji symboli chrześcijańskich. Pismo Święte stanowi nieocenione źródło różnych znaków, które Kościół wdraża w życie poprzez sprawowaną liturgię, sakramenty, czy działalność duszpasterską. Bezpośrednim elementem przekazu symbolicznego jest także sztuka, która ujawnia się w pięknie malarstwa, rzeźby, czy szat kościelnych.
Historia szat liturgicznych kształtowała się równolegle z rozwojem liturgii oraz symboliki chrześcijańskiej. W zależności od czasu, miejsca, czy mody paramenty ulegały różnym przeobrażeniom. W okresie wczesnochrześcijańskim upodobniały się do ubiorów zamożnych obywateli Wiecznego Miasta, w średniowieczu funkcjonowały pod postacią ornatów gotyckich, które z czasem redukowane były do rozmiarów ornatów rzymskich. Renesans i barok doprowadziły do znacznego wzbogacenia ozdób, którymi dekorowano szaty kościelne. Obecne tendencję są takie, aby powrócić do minimalistycznego i skromnego wyglądu szat liturgicznych, jaki panował w wiekach średnich.
Tkaniny dekoracyjne, zarówno te przedstawiające, abstrakcyjne jak i użytkowe, prezentują swoje walory zdobnicze, bogatą rytmikę barw i linii, a także różnorodną fakturę zależną od charakteru pracy oraz umiejętności indywidualnych twórcy. Muzeum Ośrodka Dokumentacji i Studium Pontyfikatu Jana Pawła II w Rzymie przechowuje licznie pamiątki i dary w postaci tkanin artystycznych, czy szat liturgicznych, które Ojciec Święty otrzymał w ciągu lat pontyfikatu. Chcąc przybliżyć różnorodność zbiorów muzealnych Ośrodka w najbliższym czasie zaprezentujemy wybrane obiekty współczesnej tkaniny polskiej.
Magdalena Kotulska