„Zadaniem każdego człowieka jest być twórcą własnego życia:
człowiek ma uczynić z niego arcydzieło sztuki”1
Troska o człowieka, jego integralny rozwój (jako osoby i jako chrześcijanina), zajmuje centralne miejsce w nauczaniu Karola Wojtyły-Jana Pawła II. Wychowanie, nazwane przez niego „wzniosłą formą sztuki”2, jest najistotniejszym zadaniem człowieka. Wychowanie, które siłą rzeczy, po osiągnięciu pewnego stopnia dojrzałości psychofizycznej, powinno dojść do fazy samowychowania (autorealizacji), jest wielką wartością w życiu ludzi i społeczeństw. Swój program wychowania i działalności wychowawczej w duchu Ewangelii, Jan Paweł II zaprezentował w czerwcu 1980 roku, w przemówieniu wygłoszonym podczas wizyty w Paryżu w siedzibie Organizacji Narodów Zjednoczonych do spraw Oświaty, Nauki i Kultury (UNESCO).
„Pierwszym i zasadniczym zadaniem kultury jest wychowanie […] W wychowaniu bowiem chodzi właśnie o to, ażeby człowiek stawał się coraz bardziej człowiekiem – o to, ażeby bardziej był, a nie tylko więcej miał – aby więc poprzez wszystko, co ma, co posiada, umiał bardziej i pełniej być człowiekiem – to znaczy, ażeby również umiał bardziej być nie tylko z drugimi, ale także i dla drugich. Wychowanie posiada podstawowe znaczenie dla kształtowania stosunków międzyludzkich i społecznych.”3
- Tym samym dla Jana Pawła II ujęcie istoty wychowania oznaczało: kształtowanie w sobie człowieczeństwa,
- świadomą pracę nad „stawaniem się” coraz pełniej człowiekiem nastawionym na „bycie”, a nie „posiadanie”,
- dzielenie się swoim człowieczeństwem z innymi i otwieranie się na człowieczeństwo innych.
W studium etycznym Miłość i odpowiedzialność Karol Wojtyła napisał, że „wychowanie to twórczość o przedmiocie najbardziej osobowym”4. Chcąc lepiej zrozumieć istotę wychowania musimy mieć na uwadze prawdę o człowieku jako bycie osobowym, w którego naturze leży stawanie się, wzrastanie, czy inaczej doskonalenie się rozpisane na całą długość życia. Człowiek to istota obdarzona godnością, wolna i rozumna, zdolna do poznania prawdy, miłości i dążenia do dobra.
Każda osoba – jak podkreśla K. Wojtyła – jest „podmiotem myślącym i zdolnym do samostanowienia – te dwie przede wszystkim właściwości odnajdujemy we wnętrzu osoby. Wobec tego każda osoba z natury swej jest zdolna do tego, aby sama określała swe cele […] Tym się tłumaczy również sens wychowania, zarówno wychowania dzieci, jak też w ogóle wzajemnego wychowywania się ludzi; chodzi właśnie o szukanie celów prawdziwych, czyli prawdziwych dóbr jako celów działania, oraz znajdowanie i pokazywanie dróg do ich realizacji”.5
Człowiek jest osobą i zarazem się nią staje. Personalistyczną koncepcję wychowania człowieka rozwijał K. Wojtyła w ścisłym związku z myślą chrześcijańską. Był przekonany, że rozwój człowieka jako osoby i jako chrześcijanina wzajemnie się warunkują i wzmacniają. Jak zauważa Katarzyna Wrońska, „ideał doskonałości w języku filozoficznym Wojtyły znajduje swój odpowiednik w postaci ideału świętości w przesłaniu religijnym Karola Wojtyły-Jana Pawła II”.6 Ponieważ celem życia chrześcijanina jest dążenie do świętości, dlatego wychowywanie ma służyć osiągnięciu duchowej dojrzałości osoby, którą osiąga ona przez utożsamienie się z Chrystusem – Wzorem doskonałego człowieczeństwa. We wspomnianym na początku przemówieniu w UNESCO Jan Paweł II mówił na temat osoby duchowo dojrzałej, że jest to „człowiek w pełni wychowany, zdolny wychować sam siebie i innych”7 .
Na czym polega wychowanie? To zasadnicze pytanie postawił Jan Paweł II w Liście do Rodzin z 1994 roku, wyjaśniając:
„Wydaje się, że aby trafnie na to pytanie odpowiedzieć, nie można pominąć dwóch fundamentalnych prawd: po pierwsze, że człowiek jest powołany do życia w prawdzie i miłości; po drugie, że każdy urzeczywistnia siebie przez bezinteresowny dar z siebie samego. Odnosi się to zarówno do tych, którzy wychowują, jak i tych, którzy są wychowywani. Również i wychowanie jest procesem, w którym wzajemna komunia osób dochodzi do głosu w sposób szczególny. Wychowawca jest osobą, która »rodzi« w znaczeniu duchowym (…). Wychowanie jest więc przede wszystkim obdarzaniem człowieczeństwem”8.
Autentyczne wychowanie jest spotkaniem dwóch podmiotów: wychowawcy i wychowanka, czyli rodzica i dziecka, mistrza i ucznia. Jego istota wiąże się z głęboko osobowym charakterem tego działania, którego podstawą jest szczególna relacja osób, przyjmująca kształt wzajemnego dzielenia się swoim człowieczeństwem. Oznacza to, że wychowawca (rodzic, mistrz) wychowując zarazem jest wychowywany, ucząc się człowieczeństwa od swojego wychowanka (dziecka, ucznia). Zastosowana przez Jana Pawła II metafora „rodzenia” oznacza, że wychowawca jest tym, który „rodzi” wychowanka w znaczeniu duchowym, ale też wychowanek „rodzi” w sobie wychowawcę, czyli „przejmuje do swego wnętrza” to wszystko, czym wychowawca żyje.9 Dzięki temu zarówno ci, którzy wychowują, jak i ci, którzy są wychowywani, widzą siebie jako osoby i urzeczywistniają siebie przez bezinteresowny dar z siebie samego.10 Jest to moment wzajemnego wychowawczego oddziaływania osób, z którego jasno wynika, że proces samowychowania odbywa się równolegle z podleganiem wychowaniu.
Rolą prawdziwego wychowawcy – posiadającego autorytet moralny, wynikający ze zgodności zasad i czynów – powinno być dzielenie się swoim człowieczeństwem z innymi. W Liście do wychowawców, katechetów i rodziców z okazji 100. rocznicy śmierci św. Jana Bosko, Jan Paweł II napisał: „Wychowawca naprawdę kocha i wychowuje młodzież kiedy wskazuje jej wyższe ideały i kiedy towarzyszy jej na trudnej drodze codziennego dojrzewania życiowych decyzji”11 . Wychowanie realizuje się poprzez kontakt. Wychowanie i formacja winna przebiegać w duchu prawdziwych ideałów. Wychowanie do wiary i w wierze, czyli troska o jej pogłębianie, sprawia, że wiara staje się dojrzałą. Wychowanie do świętości oznacza dochodzenie do „wysokiej miary zwyczajnego życia chrześcijańskiego”12.
„Pedagogika wiary” oraz „pedagogika świętości”13 stanowią dla kościelnej wspólnoty i chrześcijańskich rodzin ważne zadania. Dla człowieka wierzącego głównym celem jest świętość – dar i zadanie zakorzenione w sakramentach chrztu i bierzmowania. Piękny – niestety przez wielu zapomniany – program odkrycia na nowo Chrystusa i obudzenia w Kościele żywego pragnienia świętości zawarł Jan Paweł II w Liście apostolskim Novo millenio ineunte. Głównymi obszarami wychowawczymi „pedagogiki świętości” są jego zdaniem:
- wychowanie do modlitwy,
- wychowanie do głębokiego przeżywania niedzielnej Eucharystii,
- wychowanie do praktyki częstego korzystania z sakramentu pojednania,
- wychowanie do słuchania i głoszenia z zapałem Słowa Bożego,
- wychowanie w duchu prawdziwych ideałów poprzez kontakt z konkretnymi świętymi wszystkich czasów.
Nie wolno zapominać, iż Bóg nie pozostawia dzieła wychowania wyłącznie człowiekowi, to znaczy rodzicom i wychowawcom, ale sam bierze w nim udział, będąc pierwszym wychowawcą. „Wychowanie młodych ludzi jest zadaniem wszystkich wspólnot chrześcijańskich i całego społeczeństwa.”14 Jan Paweł II, sam będąc wytrawnym wychowawcą, apelował:
„Może nigdy, tak jak dzisiaj, świat nie potrzebował ludzi, rodzin i wspólnot, które uczynią z wychowania racje swego bytu, które poświęcą się wychowaniu, jako pierwszorzędnemu celowi, oddając bez zastrzeżeń swoje siły, szukając współpracy i pomocy, podejmując próby i odnawiając w sposób twórczy i z poczuciem odpowiedzialności procesy wychowawcze”.15
Należy życzyć, by niewyczerpana cierpliwość Boga, Jego nieustanna ojcowska troska, objawiona w posłannictwie Jezusa Chrystusa i w obecności Ducha Świętego, dodawała otuchy wszystkim wychowawcom, odpowiedzialnym za proces pełnego i harmonijnego rozwoju dzieci i młodzieży.
Ks. Piotr Studnicki
1 Jan Paweł II, List do artystów, 04.04.1999, n.2.
2 Tamże, n. 4.
3 Jan Paweł II, Przemówienie podczas wizyty w UNESCO, Paryż, 02.06.1980, n. 11.
4 K. Wojtyła, Miłość i odpowiedzialność, w: T. Styczeń (red.), Człowiek i moralność, t. 1, Towarzystwo Naukowe KUL, Lublin 2001, s. 54.
5 Tamże, s. 29.
6 K. Wrońska, Uzasadnienie chrześcijańskiego wychowania w świetle personalizmu chrześcijańskiego Karola Wojtyły – Jana Pawła II, w: M. Sztaba, A. Rużyło (red.), Wychowanie w refleksji Karola Wojtyły – Jana Pawła II, Wydawnictwo KUL, Lublin 2015, 19-20.
7 Jan Paweł II, Przemówienie podczas wizyty w UNESCO, dz. cyt., n. 12.
8 Jan Paweł II, List Gratissimam sane z okazji Roku Rodziny, 02.02.1994, n. 16.
9 M. Sztaba, Wychowanie jako „twórczość o przedmiocie najbardziej osobowym” w myśli Karola Wojtyły – Jana Pawła II, w: M. Sztaba, A. Rużyło (red.), Wychowanie w refleksji Karola Wojtyły – Jana Pawła II, dz. cyt., s. 56.
10 Jan Paweł II, List Gratissimam sane, dz. cyt., n. 5.
11 Jan Paweł II, List Juvenum patris w setną rocznicę śmierci św. Jana Bosko, n. 19.
12 Jan Paweł II, List apostolski Novo millenio ineunte, n. 31.
13 Por. K. Olbrycht, Jana Pawła II wychowanie do świętości, w: M. Sztaba, A. Rużyło (red.), Wychowanie w refleksji Karola Wojtyły – Jana Pawła II, dz. cyt., s. 67-79.
14 Jan Paweł II, Przemówienie do uczestników europejskiego sympozjum na temat: „Wyzwania edukacji”, „L’Osservatore Romano” (wyd. polskie) 11-12/2004, s. 22.
15 Jan Paweł II, List Juvenum patris, dz. cyt., n. 17.